Świątynia Zeusa w Olimpii
37°38′16″N 21°37′48″E/37,637778 21,630000 Świątynia Zeusa w Olimpii według niemieckiego historyka sztuki Wilhelma Lübkego, 1908 | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Typ budynku |
świątynia |
| Styl architektoniczny |
klasyczny |
| Architekt | |
| Wysokość całkowita |
20 m |
| Rozpoczęcie budowy |
470 p.n.e. |
| Ukończenie budowy |
przed 456 p.n.e. |
Położenie na mapie Grecji  | |
| 37°38′16″N 21°37′48″E/37,637778 21,630000
| |
_Plan.svg)
Świątynia Zeusa[1] (nowogr. Ναός του Δία) – starożytna świątynia poświęcona Zeusowi w Olimpii, największa ówczesna świątynia na Peloponezie, doskonały przykład architektury doryckiej, współcześnie część stanowiska archeologicznego w Olimpii, które w 1989 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Świątynia Zeusa została wzniesiona w latach 470–456 p.n.e. w centralnej części sanktuarium Zeusa w Olimpii – Altisu[2][3]. Gmach został ufundowany przez mieszkańców Elidy z łupów wojennych po wojnie peloponeskiej[2]. Była to wówczas największa świątynia na Peloponezie i doskonały przykład architektury doryckiej[2][4]. Gmach uległ uszkodzeniu podczas trzęsienia ziemi w 374 p.n.e.[5]
Świątynia została spalona z rozkazu Teodozjusza II w 426 roku[2]. Ostatecznie zniszczyły ją trzęsienia ziemi w 551 i 552 roku[2].
Ruiny olimpiejonu to współcześnie część stanowiska archeologicznego w Olimpii, które w 1989 roku zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO[6].
Architektura
[edytuj | edytuj kod]Według greckiego geografa Pauzaniasza (100/110–180 n.e.), który odwiedził Olimpię ok. 160 roku, architektem świątyni był Libon z Elidy[2][7]. Gmach został zbudowany w stylu doryckim[7][2], orientowany na osi wschód-zachód[2]. Na krepidomie postawiono 6 kolumn z przodu i z tyłu, 13 po bokach[7][4]. Kolumny były z wapienia pokryte białym stiukiem, miały ponad 10 m wysokości, a ich średnica przy bazie wynosiła 2,25 m[2]. Świątynia miała 20 m wysokości, jej dach zdobiły liczne ozdobne akroteria autorstwa Pajoniosa z Mende[5].
Świątynia miała trzy pomieszczenia: pronaos, cellę i opistodomos, przy czym pronaos i opistodomos były zakończone antami[2][7]. Na podłodze pronaosu zachowały się pozostałości późniejszej barwnej mozaiki z otoczaków z przedstawieniami Trytona[2][5]. Przed pronaosem znajdowało się miejsce wyłożone sześciokątnymi płytami z marmuru, gdzie zwycięzcom igrzysk wkładano na głowy wieńce laurowe[2].
Cella, otwarta na wschód, przedzielona była dwoma podwójnymi rzędami 7 kolumn na trzy nawy[2]. W środku, oddzielony od publiczności, stał chryzelefantynowy posąg Zeusa dłuta Fidiasza z ok. 430 p.n.e.[7] – jeden z siedmiu cudów świata[2]. Rzeźba przedstawiała Zeusa siedzącego na tronie, trzymającego w prawej dłoni statuę bogini Nike, a w lewej berło. Obnażone części ciała wykonano z kości słoniowej, a szaty i tron ze złota, przy czym tron ozdobiono reliefami ze scenami mitologicznymi[2]. Po wprowadzeniu zakazu igrzysk olimpijskich, posąg został wywieziony do Konstantynopola ok. 420 roku, gdzie przepadł w pożarze w 475 roku[2][5].
Dekoracja rzeźbiarska
[edytuj | edytuj kod]Świątynię wyróżniała bogata dekoracja rzeźbiarska[2][8]. Dekoracja frontonów to doskonały przykład rzeźby z okresu wczesnoklasycznego[4][9]. Figury frontonów zostały wykonane z marmuru z Paros w latach 470–460 p.n.e.[4] Podczas trzęsienia ziemi w 374 p.n.e. zawaliła się fasada wschodnia i wypadły wszystkie rzeźby z frontonów[5]. Mniej uszkodzone rzeźby naprawiono, a trzy zniszczone figury kobiet z frontonu zachodniego zastąpiono nowymi z marmuru z Pentelejkonu i po remoncie budowli wstawiono na miejsce[4][5].
Fronton wschodni
[edytuj | edytuj kod]Na frontonie wschodnim ukazano scenę przed pojedynkiem pomiędzy Pelopsem a Ojnomaosem, sędziowanym przez Zeusa[2][8]. Najprawdopodobniej jest to scena przysięgi składanej przez uczestników pojedynku i nadzorowanej przez Zeusa[10]. Przepowiednia głosiła, że Ojnomaos umrze, kiedy jego córka – Hippodameja – wyjdzie za mąż[8]. Dlatego wyzywał pretendentów do jej ręki na pojedynek – ściganie się rydwanami z Olimpii to Koryntu[8]. Nikt nie mógł się równać z Ojnomaosem, którego rydwan ciągnęły konie od Aresa, ojca Ojnomaosa[8]. Ojnomaos zawsze zwyciężał, a pokonanych rywali zabijał[8]. Według wersji Pauzaniasza[10], Pelops przekupił woźnicę króla – Myrtilosa, aby popsuł jego rydwan, co doprowadziło w konsekwencji do śmierci Ojnomaosa[8]. Jednak zamiast wynagrodzić Myrtilosa, Pelops go utopił[8]. Przed śmiercią Myrtilos przeklął Pelopsa i jego potomstwo[8]. Według wersji Pindara, Pelops wygrał wyścig, bo miał szybsze konie otrzymane od Posejdona[10].
Scena została odtworzona na podstawie opisu Pauzaniasza, przy czym opis ten doczekał się ponad 60 interpretacji[10]. Bezspornym pozostaje środkowa postać Zeusa, po którego jednej stronie widać Ojnomaosa z żoną, a po drugiej Pelopsa z Hippodameją, a za nimi ich zaprzężone rydwany[8]. Żadna z postaci nie okazuje emocji, jedynie twarz wróżbity – starego, łysego człowieka – wyraża szok, widząc to co ma się dopiero wydarzyć[11]. Przedstawienie emocji jest nietypowe dla okresu archaicznego[11].
Fronton zachodni
[edytuj | edytuj kod]Fronton zachodni zdobiło przedstawienie walki pomiędzy Lapitami a centaurami podczas ślubu Pejritoosa – króla Lapitów z Hippodameją[12][4]. Pejritoos zaprosił na swój ślub sąsiadów z północy, centaurów, którzy łatwo się upijali, a pod wpływem alkoholu stawali się agresywni[4]. Centaurowie szybko się upili i zaatakowali pannę młodą oraz innych gości[4]. Pan młody wraz ze swoim przyjacielem – Tezeuszem ruszyli na ratunek i wyrzucili centaurów z wesela[4].
Pośrodku frontonu, podobnie jak w przypadku frontonu wschodniego, umieszczono postać boga, większość badaczy skłania się do interpretacji, że jest to Apollo[12]. Po jego obydwu stronach ukazano po trzy postaci: centaura, lapickiej kobiety i herosa. Herosi to najprawdopodobniej Tezeusz i Pejritoos[12]. Jedna z grup ukazujących kobietę z centaurem przedstawia Hippodameję z Eurytionem[12]. W dalszej kolejności umieszczono grupy centaurów atakujące kobiety i dzieci oraz Lipitów próbujących ich uwolnić[12].
Metopy
[edytuj | edytuj kod]Nad wejściami do pronosu i opistodomosu znajdowało się po sześć metop przedstawiających w sumie dwanaście prac Heraklesa[2] – legendarnego inicjatora igrzysk olimpijskich[11]. Według Pauzaniasza, metopy od strony wschodniej przedstawiały od lewej do prawej kolejno: dzika erymantejskiego, klacze Diomedesa, Geriona, Atlasa przynoszącego złote jabłka z ogrodu Hesperyd, (przedstawienie Cerbera z Hadesu – pominięte w opisie Pauazanisza) i stajnie Augiasza, a od strony zachodniej (od strony prawej do lewej): Amazonkę, łanię kerynejską, byka kreteńskiego, ptaki stymfalijskie, Hydrę lernejską i lwa nemejskiego[13]. Wszystkie rzeźby wykonano w stylu surowym[11].
- Trzy metopy ze wschodniej strony świątyni, Muzeum Archeologiczne w Olimpii
-
Oczyszczenie stajni Augiasza -
Przyniesienie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd -
Uprowadzenie trzody Geriona
.JPG)
- Trzy metopy z zachodniej strony świątyni, Muzeum Archeologiczne w Olimpii
-
Schwytanie byka kreteńskiego -
Przepędzenie ptaków stymfalijskich -
Zabicie lwa nemejskiego
.JPG)
.JPG)
.jpg)
Fragmenty bogatej dekoracji rzeźbiarskiej zostały odrestaurowane i znajdują się w Muzeum Archeologicznym w Olimpii[2]. Metopy zostały natomiast wywiezione do Francji i znajdują się w Luwrze[2].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Polski egzonim wprowadzony na 108. posiedzeniu KSNG.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u Olympia Vickatou: Temple of Zeus at Olympia. [w:] Ministry of Culture and Sports of Greece: Odysseus Portal [on-line]. [dostęp 2017-01-08]. (ang.).
- ↑ Janina K. Darling: Architecture of Greece. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 207. ISBN 978-0-313-32152-8. [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Powerhouse Museum: The Pediments of the Temple of Zeus at Olympia. [w:] Powerhouse Museum’s website “1000 years of the Olympic Games” [on-line]. 2000. [dostęp 2017-01-10]. (ang.).
- ↑ a b c d e f Powerhouse Museum: The Temple of Zeus at Olympia. [w:] Powerhouse Museum’s website “1000 years of the Olympic Games” [on-line]. 2000. [dostęp 2017-01-10]. (ang.).
- ↑ UNESCO: Archaeological Site of Olympia. [dostęp 2017-01-08]. (ang.).
- ↑ a b c d e Perseus Digital Library Project: Olympia, Temple of Zeus (Building). [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j Fred S. Kleiner: Gardner’s Art through the Ages: The Western Perspective. Cengage Learning, 2009, s. 105. ISBN 978-0-495-57360-9. [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ Museum of Classical Archaeology, Cambridge: Temple of Zeus at Olympia – Pediments. [dostęp 2017-01-10]. (ang.).
- ↑ a b c d Perseus Digital Library Project: Olympia East Pediment (Sculpture). [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ a b c d Fred S. Kleiner: Gardner’s Art through the Ages: The Western Perspective. Cengage Learning, 2009, s. 106. ISBN 978-0-495-57360-9. [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ a b c d e Perseus Digital Library Project: Olympia West Pediment (Sculpture). [dostęp 2017-01-11]. (ang.).
- ↑ Perseus Digital Library Project: Olympia Metopes (Sculpture). [dostęp 2017-01-11]. (ang.).